Kitabi Dinlerin ve Alevilerin İbadet Yerleri!

Antik çağlardan beri insan topluluklarının inandıkkları Mabut‘a karşı gösterdikleri saygı ile inancın sunumlarını toplu şekilde gerçeklerştirdikleri ibadet mekanları olmuştur. Bu mekanlara genel anlamda “Mâbet“ de denilmektedir. Öte yandan Dinler tarihi açısında da büyük bir öneme sahip olan İlahi karşılaşmalar vardır ki; bu karşılaşmaların gerçekleştiği mekanlar da yine kutsanmıştır. Örneğin Musa’nın; Mısır’daki Sina yarımadasındaki Sina dağında Tanrıyla buluştuğu yer, kutsanarak buraya Meşken/Meşkan denilmiştir. Sümerceden Akadça ve Aramiceye geçtiği sanılan Meşken < Mesken, Alevi inanç tarihine de kutsal Mekan olarak geçmiştir. Ki Réya/Raa Heqi inancında ilk kutsal mekanlar, Dersim’de (Mamiki-é < Kutsal bölge/ Ana’nın kutsal mekanı, yeri, ülkesi. Kalan < dinsel ayinleri icra eden ruhani, sözüne güvenilir saygın yaşlı bilgelerin kutsal mekanı) Ocak Evliyalarının dağ başlarına kurdukları Meskenler, fiziki yapılardır.  Ki Réya/Raa Heqi inancında ilk kutsal mekanlar, Dersim’de Ocak Evliyalarının dağ başlarına kurdukları Meskenler, fiziki yapılardır.

Dinlerin İbadet Yerleri

Sümerlerde “Tanrı evi“ olarak da bilinen Tanrı ve Tanrıçalara adanmış Mekanlara Bit/ Bet/ Beyt adı verilmiştir. Eski Ahit’de Urlu-Harranlı İbrahim ile alakalı bölümde Onun; Kudüs’deki Süleyman’ın İnşâ ettiği Yehova tapınağına; Tanrı‘nın evine, yani  “Beytel“ e geldiği anlatılır. Bilindiği üzere El, İl, Al ve benzeri isimler, eski kutsal metinlerde Tanrı'yı ifade eder. Tanrı < El, il, Al. Yine Lübnan’daki Balbek’de bulunan Kenan Tanrısı Baal’in meskeni, Kitabı Mukaddesde “Betşemeş“ (Güneş Tanrısı) Şamaş’ın evi/meskeni“ olarak geçer. Akkadca “Bit Şimti“ İnsanın ilk yaradılışına işaret ederek, yani "yaşam rüzgarının içeri üflendiği yer'' anlamına gelir.  Bütün bu verisel kodlarda yer alan Beyt, Bet, Bit kavramları kadim dünyada kutsanmış ev’e, meskene, haneye tekabül eder. Beyt < Ev.

İslam Peygamberi Muhammed’in evine Sümerlerdeki gibi Beyt/Beyit, aile halkına da “Ehl/ ahali“ denilir. Ehl-i Beyt adı, Peygamber Muhammed’in aile efradını tanımlar. Yani Arapçaya geçen “Beyt“ adının kaynağı, aslında Sümerler ve İslamiyetten önceki dinsel metinlerdir. Muhtemelen Sümerlerden Akadçaya, Aramiceye geçmiş ve daha sonraları ise Arapçada aynı kutsi değerlerle yerini almıştır.

Son jeolojik devir olarak da adlandırılan "günümüz yaşamında“ farklı dinlere mensup olan topluluklar, görüldüğü gibi toplanma alanlarına değişik isimler vermişlerdir. Buna göre; Yahudilerin Havra’ları, Hırıstiyanların Şapelleri/Kiliseleri, Zerdüştlerin Minareli Adırgeleri, Müslümanların Minareli (-ki Müslümanlar, Camiilerine Minare adını ve yapısal mimarisini Zerdüştlerden almışlardır) Mescitleri (Camiileri) Budistlerin Pagoda’ları, Hinduların Tempılleri  vardır. Bu ibadet mekanları, her din mensubu için kutsal ve dokunulmazdır.

Zamanın ve erklerin dayattığı koşullar karşısında, Yolun filozofları tarafından bazı rumuzlarla mecburen İslami bir örtüye büründürülen Bâtıni Aleviliğin, ibadet mekanları kitabi dinlerin dışında farklı bir uygulama gelşitirlmiştir. Bir dinin-inancın toplu ibadet yerleri, eğer birbirilerinden farklılık gösteriyorsa, yukarıda da verdiğimiz gibi bu durum; O dinin-inancın kendine özgü ayrı-müstakil bir İnanç olduğuna işarettir. Bu düzlemden haraketle, Alevilerin sadece ibadet formları değil, duaları ve uygylamalı ritüelleri ve aynı zamanda toplu ibadet yerleri de diğer kitabi dinlerinkinden çok ama çok farklı bir konumdadır. İnanca dair alanlardaki konular, böyle karşılaştırmalı bir metodik çalışmayla ele alındığında, devasa gerçekliklerin ortaya çıkarılacağı rahatlıkla görülecektir. Dolayısıyla Alevilik inancı; hiç bir kitabi dinin içerisinde, kıyısında telâkki edilemez! Bu durum, başta Alevilik inancının ve ilişkilendirilen O kitabi dinin‘ de ruhuna haykırıdır.

Alevilerin Tanrıevi (İbadethanesi) İnsanın Kalbidir

Buna göre Alevilerin ibadet alanları, insan-evren ekseninde dizayn edilmiş açık hava galerisi niteliğindeki doğal mekanlardan oluşmaktadır. Onlar için ibadet yapılan yer, bir bütün olarak yerküredir. Yeryüzünün en değerli varlığı İnsan olduğu için, Alevilere göre İnsanın temiz kalbi, en görkemli ibadet yeridir. Bu vesileyle Aleviler hiç şüphesiz ki; Kabe karşısında bile “benim kabem İnsandır!“ demekle yetinmemiş bir de buna; “Okunacak en büyük kitabın Kutsal kitaplar olduğunu“ savunanlara karşı da; “Okunacak en büyük kitabın yine İnsan“ olduğunu, karşı bir düşünce olarak dillendirmişlerdir. Bütün bu temel felsefi düşünceler, öylesine sıradan söylenmiş lafzi sözler değildir! Yani her şeyden önce asıl olan İnsandır! Aleviler için görece olan mekanlar, zahiridir! Mühim olan, yolu bilmeyenler tarafından görünmeyen, fakat gönül gözü açık olan İnsan-ı Kamillerin rahatlıkla görebileceği bâtın’dır. Dolayısıyla Alevilerin topluca ibadet yaptıkları kutsal mekanlar; Ocak Bânilerinin (-evin çatısı-tavanı, koruyucusu) ilk kurduğu mekanlar olmak üzere, bir kıyı kenarı, dağ başları, ulu ağaçların bulunduğu doğal ortamlardır.

Bilinen odur ki; geçmişte Réya/Raa Heqi (Kürt Aleviliği) inancında, “Cemevi” kavramının izine asla rastlanmamaktadır. Bunun yerine ibadet için toplanılan mekan; örneğin Kurmanci ve Kırmanci diliyle; “Mala Ocexé, Bano Pilé, Ziyaru Ewliyayé, Dergaxé Pilé, Ziyaru .... “ diye anlılırdı. Pir’in/Ocakzâde’nin gittiği köylerdeki taliplerin evleri, Onlar için en kutsal  Cem-i Cıvatların bağlandığı, Semaha pervaz olunan, tewt’e düşülen mekanlardı.

Pirler Ocakzâdedir, Kurumların Dedeleri Değildir!

Son yıllarda kentleşme süreciyle birlikte, büyük kentlere taşınan Aleviler, farklı sosyal gelişmelerin günçel yaşama dayattığı bazı olgularla birlikte, toplu ibadet yerleri oluşturdular. Tam da bu noktada, sözü edilen bu sabit kurumlarla kadimden gelen Pir-Talip ilişkileri bozuldu. Pirler, atalarından kendilerine rızalıkla miras kalan en değerli manevi hazineyi andıran taliplerine gidemez, hanelerine meyman olamaz, görgü-erkân göremez oldular. Zira Ocakzâdelerin kendilerine özgü olan Ocakları yerine, artık sabit bir mekenları vardı. Siyasi mülahazalarla her bir Ocak Pil’i/ Pir’i (Philosophie/Filozof) Dede sıfatıyla anılarak, “filan derneğin, şu vakfın, bu Cemevinin Dedesi“ statüsüyle işbaşı yaptılar.

Öte yendan İran/Irak Kürtleri arasında gelişen kardeş Ehli Haq/Din-i Haq inancında; Kurmanci diliyle Cemxane (Cemhane) tabiri kullanılmaktadır. Ocak bağlıları tarafından takdis edilen bu yapılar, birer okul mahiyetinde iş görmekte ve sönmeyen kutsal ateşin/cıranın yakıldığı bir mekan olarak dizan edilmiştir. Bu türden toplu ibadet mekanlarına, Aleviler; bunun Türkçe karşılığı olan “Cemevi“ tabirini kullandılar. İlk başlarda, özellikle de kendileri için 1925‘de yürürlüğe giren “Tekke ve Zaviye Kanunu“ na muhalefet olmaması babında, “Cemevi“ adı yerine “dernek, vakıf vb.“ isimleri seçtiler. Bu süreci daha fazla uzatmadan, şimdi asıl konumuza dönebiliriz!

Cemevleri: “Şaşılacak kadar olan çirkin şey!“

Erdoğan 1994 yılında, İstanbul belediye başkanı olduğu andan itibaren, Alevilere karşı olan Osmani duygularını; İstanbul’daki Karacaahmet Mezarlığı yanında yeni yapılan Cemevini, “ruhsatsız olduğu“ bahanesiyle-gerekçesiyle yıkarak, göstermişti. Yıllar sonra Başbakanlığı döneminde konu hakkında yaptığı açıklamasında ise“ "O Cemevi bir ucube olarak yapıldı orada. Hala kaçaktır! Ruhsatı yoktur. Karacaahmet Türbesi’nin yanında ucube olarak durur!" diye konuştu (6 Ağustos 2012, bütün gazeteler). Arapça’da “u'cube, a‘cube“ kelimesi, “aceb“ tanımından türetilmiştir. Türkçe‘ de “Pek acayip garip şey!  Şaşılacak kadar olan çirkin şey!“ manalarına gelmektedir.

Fakat ne hikmetse son yıllarda başta Cumhurbaşkanı Abdullah Gül (5.11.2009, Dersim) olmak üzere, Başbakan Davutoğlu (23.11.2014, Dersim), Diyanet İşleri Başkanı Erbaş (19.10.2018, Dersim) ve daha nice devlet adamı “ucube“ olarak anılan, farklı bölgelerdeki bu Cemevlerine ziyeretlerde bulundu. Cemevi yetkilileriyle tatlı sohbetler edilip, karşılıklı hediyeler (Kur’an-ı Kerim, Zülfikar vb) alınıp-verildi,  yetmezmiş gibi bu mekanlarda Kur’an kursları bile başlatıldı. Devlet ricali karşısında seyirlik Semahlar dönüldü. Aşureler, devlet yetkililerinin elindeki kepçelerle payedildi. Vs.

Bu konuda Devlet aklının söylemeye çalıştığı aslında bir şey var, O da; “Aleviler Müslümansa, Cemevlerini kapatsınlar ve İslamın tek ibadet yeri olan Camilere gelsinler! Cenazelerini de bu Camiilerde görev yapan İmamlara kaldırtsınlar!“ Bu tez’e karşı, Alevi kurumlarının ortak bir cevabı varmı-oldumu bilinmez ama, gelinen son kertede, bu çağda kurumsallaşan din-inanç, (-doğru politikalar geliştirilmezse) devletleşerek/iktidarlaşarak yada kendi içerisinde küçük krallıklar oluşturarak köklü değerlerini bitirmekle yüzyüze kalacaktır. Oysa mühim olan dinin-inancın özgünlüğüdür! Alevilik inancı ise son yıllarda gerek devletle ve gerekse İslami kurumlarla haddinden fazla içli-dışlı bir sürece girmiştir ki; bu durum Alevi inancıyla, öğeretisiyle, yolun felsefi yapısıyla asla ve asla uyumlu değildir. Gelecek nesiller için, bu yanlış politika gözden geçirilmeli, zihinsel reformlarla çağdaş dünyada kabul görecek inancın kadim değerlerine geri dönülmelidir. Hak ile kalın!

Erdoğan YALGIN