YA HIZIR !

Binbir adı vardır birisi Hızır,

Nerede çağırsan orada Hazır... (Pir Sultan Abdal)

Ya Hızır, Derde kamo esto; tı dermane biyari.

(Ya Hızır, kimin derdi varsa sen onun dermanısın! )  "Dersim atasözü"

Zone ma zone Hızıriyo  (Bizim dilimiz Hızır'ın dilidir)  "Dersim atasözü"

Geldi geçti ömrüm benim,
Şol yel esip geçmiş gibi,
Hele bana şöyle gelir,
Şol göz yumup açmış gibi.

Yunus Emre bu dünyada,
İki kişi kalır derler,
Meğer Hızır İlyas ola,
Abı hayat içmiş gibi. Yunus Emre

Hızır bazı kaynaklarda el-Hadr, el-Hıdır olarak geçse de asıl doğrusu Hadr'dır. Bu sözcük Türklerde Hızır veya nadiren Hıdır, İranlılarda ise Khezr şeklinde kullanılmaktadır. El-Hadır kelimesi Arapçada el-Ahdar (yeşil) anlamına gelmektedir. Yeşil Adam, hep diri ve canlı kalan anlamındadır. Bu kimlik de sadece  Hızır'a yüklenmiştir.

Hızır, temiz, ak, masum, aydınlık, ışık saçan ve iyiliği temsil eden bir kişi olarak algılanır. Çünkü beyazın anlamı bu değerleri içerir. 
Hızır, ölümsüzlük suyu içmiş, Ab-ı Hayat'ı bedenine akıtmış, bu anlamda da ölümsüzleşmiştir. Bilge ve hikmet sahibidir.
Hızır, hiç kimsenin yapamadığını yapandır. Suyun üzerinden yürüyen, havada yol alan, uzaklık-yakınlık kavramı tanımayan, bütün boyutlarda ortaya çıkan, her zaman her yerde bulunan bir mitolojik kimliktir.

Doğa da ölüm ve yaşam birlikte vardır. Her ölüm yeniden doğum, her doğum ölüm demektir. Bu anlamda doğada ölümsüzlük vardır. Bu ölümsüzlük anlayışı, yani doğasal ölümsüzlük, Hızır'ın kimliğinde simgelenmiştir. 
Hızır, karanlığı aydınlığa çeviren, her dönem yaşayan ve her yerde insanlara hizmet eden; insanların zor olanı aşması için yardım eden bir "Kurtarıcı Kişidir". Bu kişi bilinmez, görülmez ancak gerektiğinde ortaya çıkar. Bereket, bolluk sunar.
Hızır, ölüp-dirilen doğanın, sonsuzca simgeleştirildiği bir mitolojik varlıktır. 

Bozatlı Hızır söylemi, çok hızlı hareket eden ve koşan at öznelinde, Hızır'ın ne kadar hızla hareket ettiğini ortaya koymak ve bu olayı bilinçte anlaşılır kılmak, bu durumu bellekte somutlaştırmayı amaç edinmek için söylenmiştir.
Suriye sahillerinde Hızır gemicilerin koruyucusu kabul edilmektedir. Hatay'da (Samandağ'da)14 Temmuz'da Aleviler Hızır'a dua ederek denizde yıkanmaktadırlar..

Aslında sadece peygamberlere bile lütfedilmemiş ölümsüzlük mertebesine sahip olması bile, Hızır'ın inanışlardaki kudretine dair bir ipucudur.

Hızır ve İlyas isimlerinin halk ağzında aldığı şekilden ibaret olan Hıdırellez; kökü İslâm öncesi Orta Asya, Orta Doğu ve Anadolu yaz bayramlarına dayanan Hızır yahut, Hızır ve İlyas kavramları etrafında dinî bir muhtevaya bürünmüş halk bayramının adıdır. Bu bayram, merkezini özellikle Anadolu ve Balkanların, Kırım, Irak ve Suriye'nin teşkil ettiği Batı Türkleri arasında, 6 Mayıs günü kutlanmaktadır.

Hızır inancını tek bir kültüre mal etmek olanaksızdır. İlk çağlardan başlayarak Mezopotamya, Anadolu, İran, Yunanistan ve hatta bütün Doğu Akdeniz ülkelerinde bahar ya da yazın gelişiyle ilgili bazı tanrılar adına çeşitli tören ve ayinlerin düzenlendiği saptanmıştır. Tarihi, halk geleneklerini biraz kurcalayınca Hızır'ı bir "Asyalı boz atlı yol tengrisi" olarak bulmamız da hiç yadırgatıcı değildir. Uzun kış mevsimlerinden sonra toprağın ısınmasının, yeşermesinin tam gününün saptanması ve hep o günlerde bayram yapılması doğaldır.

Her din kendinden önceki kutsal günleri unutturmaya çalışır. Bunu başaramaz ise kendi kapsamına alır. Hristiyanlığın kabulünden sonra da, bahar bayramı unutturulmaya çalışılmış. Ne var ki halk öteki putperest bayramlarını unutmuş, ama içgüdüsel bir korkuyla, kışın bitişini bildiren bu bayramı bırakamamış. Sonunda bu bayram nihayet Hristiyanlık tarafından da resmi bayram olarak tanınmış.

Hızır, bugün oldukça geniş bir coğrafyada dara düşenlerin, ezilenlerin, karda tipiye tutulanların, denizde boğulmak üzere olanların, işkence görenlerin, hastaların, fakirlerin, 
"yetiş imdadıma ya Hızır" diyerek çağırdıkları ortak bir isimdir. Ölümsüz olduğuna inanılır.

Enel-Hak felsefesini savunan aleviler, Hızır'ı, ölümsüzlüğün sırrına ermiş İnsan-ı Kamil olarak da tanımlarlar. Hızır, bizlerin özünde saklıdır. Bize düşen özümüzdeki Hızır'ın yine bize ulaşmasını sağlamaktır.

Anadolu'nun birçok bölgesinde "Hıdırlık" denilen mesire yerleri mevcuttur. (Hıdır sözü, Hızır sözcüğünün aynıdır. Ayrılış eski harflerle d/z yazılımının aynı oluşunda) Bu bölgelerde mezarlık, yatır vb. gibi çevre halkınca kutsal sayılan adak adanan yerler de görülmektedir.

Hızır ayında geceleri, Hızır'ın yeryüzünde gezindiği ve dokunduğu yerlere bereket saçacağına inanıldığından, kuru baklagiller bir torba içinde bahçede ağaçlara asılır. Hıdır Baba'nın kamçısıyla bunlara dokunması ve bereket getirmesi dileği tutulur. Evlerin kapı ve pencereleri, cüzdan ve para keselerinin ağızları kapatılmaz yiyecek içecek kaplarının, zahire ambarlarının kapakları açık bırakılırmış...

Dersim'de Hızır Ayı, 13 Ocak'ta başlar 12-13-14 Şubat'ta sona erer. Bir ay boyunca bölgede cemler tutulur, 3 günlük oruçlar niyaz edilir, kurbanlar tığlanır, lokmalar dağıtılır ve özel şenlikler yapılır. Dersim, Erzincan, Sivas, Kayseri, Maraş, Adana, Muş, Malatya ... gibi bölgelerde Hızır haftasında kavrulmuş buğday, eldeğirmeni denilen değirmenlerde öğütülüp un yapılır. 
Bir tepsi içerisine konularak pencere önlerine bırakılır. Hızır'ın gece gelip el süreceğine ve bereket getireceğine inanırlar.
Bu undan yapılan yiyeceğe KAVUT denir. Özellikle Hızır lokması olarak hazırlanır.

Kışın en şiddetli geçtiği dönemde yer alan Roze Xızıri (Hızır Orucu) etkinliklerini Dersim'de yaşayanlar büyük bir özlemle anımsatırlar. Çünkü kültürel ve inançsal boyutları içiçe bulunan bir etkinliktir ve Dersim'lide böyle çok yönlü hazlar uyandırmaktadır. O yüzden her yaşta ve cinsten insanların özlemle beklediği bir aydır. Çocuklar "xeylas" toplarlar, genç kızlar ve erkekler bahtını sınarlar, yoksullar ve zorda olanlar selamete erişmeyi dilerler. Yaşlılar, cem, kurban ve niyazla topluca ibadet eder, daha çok ilahi tatmin ve huzur bulurlar. Dersim'de oruç, niyaz, kurban törenleri ve ritueller, Hızır'ın gezişine atfedildiği anlaşılan bir plan dâhilinde her haftanın Çarşamba günü bir yörede finale ulaşmaktadır.

Dersim'deki Hızır algılama ve inancı Hintliler'in aksakallı, yeşil urbalı Hâce Hızır kutsal dervişi ile nerdeyse tamamen aynıdır. Dersim'e halk arasında "Hardo Dewres" denir.(derviş toprağı) Dersimliler ise Hızır'ın kendi dillerinden konuştuğunu ve bu dile aynı zamanda "Zone ma zone Hızıriyo, (Bizim dilimiz Hızırın Dilidir)" dendiğini belirtirler. O yüzden ilginçtir, diğer alevi cemlerinden farklı olarak Dersim'de Hızır yakarış, dua ve cemleri genellikle Kırmançki ile yapılır.

Birçok betimlemede "Hızır", Tanrı'yla her an konuşabilen, insanları gerçeklerle buluşturmak için olağanüstü çabalar gösteren ve gerektiğinde göğe yükselen, istediği her yere ulaşabilen bir olağanüstü kimlik olarak sunuluyor.
Görüldüğü gibi, hem tarihsel, inançsal ve hem de mitolojik bir kimlik olarak ortaya çıkan, halk inancının "ortak değerleri" olarak söylencelere taşınan, en güzel kavramlarla belleklere kazınan ve sürekli yaşatılan ve yaşatılmakta olan ulu kişilerin kimlikleri "Hızır"a yüklenmiştir.

Hızır Batın ilmini (Hakikat) temsil eder. Dört kapının son halkası hakikattir. Hızır, Ledün İlmini Musa Peygambere vermekle ona mürşitlik etmiştir. Ledün İlmi: Tanrısal gizleri ve gerçekleri kavramaya çalıştığı bilgidir. Hızır'ın temel özelliği, Abı Hayat'ı (Bengi su) içerek ölmezlik mertebesine ulaşmasında yatar.

İnsanoğlunun ölüm karşısındaki çaresizliğinin ve arayışının bir sembolü olan Hızır, orta doğu mitolojisinin temel unsurlarından biridir. İnanç alanında oluşturduğu bu olgu halk arasında çok canlı ve güçlü tutulmaktadır. Halk arasında ise dar zamanlarda imdada yetiştiğine inanılan bir peygamber, eren olarak kabul edilmiştir.

Musa, peygamber olmasına rağmen, Hızır'ın bildiklerini bilmiyordu. Burada ilmi sınırsız olduğu, bilinmeyen çok şeyin varlığı ispatlanıyor.

Bütün bu anlatımlar, şunu kesin olarak ortaya koymaktadır: Hızır, mevcut semavi dinlerden çok eskidir ve Sümerler'in eski derya ve yer tanrıları ikilemiyle, hatta Sümerler'den önceki aynı inanç öğeleriyle ilişkilidir.

Hızır, bütün inanç çağlarını, insanlığın inanç evrelerini kendi özetinde sunan bir simgedir. Tufan'da o var, Gılgameş'in esrarengiz sularında, dağlarında ve ormanlarında o var. Ahura Mazda'da "Kutsal Beyaz Ruh"tur O;  Supaniler'in "gökleri izleyen" tanrısı "Haldi"dir, "gökteki kutsal ruhu" Homa'dır. "Şimşeklere binen hız tanrısı" Teişeba'dır. Hurriler'in "fırtına tanrısı" Teşup'tur. İran'da Ab-ı Hayat içen Behrûz'dur, Hıristiyanların tonton Nikolaus'udur, en nihayet O "Bozatlı Hızır" olarak İyilik, doğruluk, dürüstlük ve bilgelik gibi yüksek ahlak ve erdem simgesidir. Yani O her dönemde bu doğrultuda yaşadı ve yaşamaya devam ediyor. Çünkü O "Ab-ı Hayat" içerek ölümsüzleşen tek kutsal simgedir. "O" sırdır, ama "her yerde hazır ve nazırdır". Aramıza "tanrı misafiri", yol arkadaşı, yoldaşı, olarak karışır.

Şah Hatayı de Şöyle der;

Azattır fenadan geçen
Ab-ı Hayattan su içen
Zulmetin kapısını açan
Hızır sıfat Veli gerek!

Hatayi sözünün manisi verdi,
Yar ile ettiği ahdinde durdu,
Cebrail Musa'ya, Hızır'a var dedi,
Mürşid-i Kamile varmadan olmaz!

Muhyi'ddin Abdal'da şöyle der;

Hızır'ın suyu benem,
Ab-ı Hayat bendedir,
Kevser'den içer geçsin,
Kadr-ü Berat bendedir. 

Bektaşilikte 12 posttan mihmandar postunun Hızır'ı temsil ettiği anlatılır. Alevi inancında Mürşitlerin tıpkı Hızır gibi, müritlerin her müşkülünü halledecek ve onları yanlış yollara gitmekten alıkoyacak vasıfta olması gerekir.

Haksın ve Hakk'ın varlığı
Aydınlat bu karanlığı
Zalime göster darlığı
Yetiş ya Boz atlı Hızır. (Âşık İhsani)

İnsanı sıkıntıya sokan, darda bırakan, korkutan vs. her şey karanlıkla simgelenir. Bu anlamda hakkı yenen, haktan, adaletten uzak yaklaşım sergileyen, zalimce davranarak insanlara baskı uygulayan, aç ve yoksul bırakan vs. her kim olursa olsun, insanlığa karanlık saçandır. Bu kötü davranışları ve uygulamaları yok etmek için mücadele eden her kişiyse aydınlık saçandır. Aydınlık saçan kişi "Bozatlı Hızır"dır.

Hızır ve bu çerçevedeki inanç çok kadim bir inançtır. Adeta insanoğlunun genlerine işlemiş ve kalıtsal hale gelmiştir. İnsanoğlu çoğu kez farkında olmadığı halde yaşadığı her zorlukta, çektiği her sıkıntıda başvurduğu, yardım istediği ana kaynak Hızır'dır.

Hızır, bizler için her zaman hazır ve nazırdır. Bu doğruya inandıktan sonra bizler hiç bir sorunun, sıkıntının, zorluğun altında ezilip küçülmeyiz. Her zaman ve her şart altında Hızır'ın bizlerin carına yetişeceğine inandığımız vakit aslında birçok zorluğu yendiğimiz vakittir de.

Hızır, bazen bir Pir, derviş, veli veya deli. 
Hızır bazen, bir ak saçlı bilge.
Hızır, bir hastayı acılardan kurtaran doktor;
Hızır, bir öğrenciyi sınavda başarıya taşıyan öğretmen,
Hızır, bir yaşlının elinde tutup, onu evine götüren bir çocuk,
Hızır, yangında, depremde insanı kurtaran bir İtfaiyeci, görevli.
Hızır, zorda kalmışı kurtaran bir yardımsever,
Hızır bazen, sokakta kalmışlara elini uzatan bir insan,
Hızır, ağlatanları, güldüren, açları doyuran biridir, Hızır sensin, Hızır benim, Hızır biziz, içimizdeki iyiliklerin toplamıdır Hızır!

Zaman değişmiş, karanlığı aydınlığa çeviren teknoloji gelişmiş ancak Hızır'a olan ihtiyaç değişmemiştir.

Hızır, bizlerin özünde saklıdır. Bize düşen özümüzdeki Hızır'ın yine bize ulaşmasını sağlamaktır, birbirimizin Hızır'ı olmaktır.

BOZ ATLI HIZIR HEPİMİZİN YOLDAŞI OLSUN.

Musa Kazım Engin