Şah İsmail İle Safevi Devleti Hakkın da Muhabbet

Değerli muhabbetle ehli canlar, Şah İsmail ile Safevi Devleti üzerine muhabbetimize bir zemin olması için düşüncelerimi mümkün olduğu kadar kısa, maddeler halinde yazacağım. Bu edebiyatın temelini atan Yunus Emre “az söz insan içindir” demiş, bende bazı şeylerin bilindiğini varsayarak öz olarak kısa anlatacağım. Muhabbet içinde, ihtiyaç olan maddeler üzerine yönelir konuyu daha da derinleştiririz.

Her sosyal olguyu, tarihsel gelişim süreci içinde incelemek gerekir; konuştuğumuz konu da tarihi süreç içinde birbirine bağlı olarak gelişen bir tarihtir. 

Şah İsmail ile Yavuz arasındaki mücadele sürecini anlamak isteyen kişi, o tarihi sürecin öncesini de bilmelidir; süreç kısaca şöyle olur:

1- 1239 da başlayan Babailerin hurucuyla sarsılan Selçuklu Devleti, 1243’te  yaşanan Kösedağ Savaşında Moğollara yenilince dağılma sürecine girer, onun yerinde, Anadolu’da beylik denen Türkmen devletleri kurularak, birbirleri ile mücadeleye başlarlar.   Osmanlı Beyliğinin hanedanı Yıldırım Beyazıt (1354 - 1403),  Sırbistan prensiyle ittifak ederek Anadolu’daki Türkmen devletlerini (Beyliklerini)  işgal edip, ülkesine katar yani ilhak eder.

2- Elleri (Ülkeleri) Osmanlı hanedanlığı tarafından ilhak edilen Türkmen beyleri, Karamanoğlu Mehmet Beyin yazdığı bir mektupla, Emir Timur’un yanına gidip, haki payına yüz sürerek ondan yardım dilerler.

3- Böylece Timur ile Beyazıt arasın da gidip- gelen Elçiler aracılığı ile mektuplaşmalar başlar.

4- Timur ile Beyazıt Elçiler aracılığı ile anlaşamayınca Emir Timur bu bölgeye sefer düzenler.

5- Timur’un bu bölgeye yaptığı seferde, Akkoyunlu Federasyonun temsilcisi  olarak Kara Yülük Osman Bey (1356 1435) yardımcı olduğu için Timur, 1401’de Dımışkı’yı (Şam’ı) alıp, bölgeye hakim olunca Diyarbekriyye ülkesini Akkoyunlulara verir; Böylece Akkoyunlu Devleti 1401’de kurulur, başkentleri Tigran’dır; Tigran’ın bir bölgesi Kara Amed’dir.

6- 1402’de Ankara savaşını kazanan Timur, Osmanlı Devletini yıkar,  Osmanlının ilhak ettiği Türkmen devletlerini bulundukları yerde yeniden kurdurur, İzmir’i Rodost Şövalyelerinden alıp, Aydınoğlu Beyliğine verdikten sonra Anadolu’dan gider.

7- Timur, Anadolu’dan giderken, her yerde yaptığı gibi, burada da işe yarar gördüğü, elinden iş gelen, 30 bin sanat erbabını da yanına alarak götürür.

Timur, Anadolu’dan ülkesine (Semerkand’a), giderken Erdebil’de Safevi Dergahının  Şeyhi Ali’ye uğrar.

Erdebil Şeyhi Ali’den çok etkilenen Timur, Şeyh Ali’nin isteği üzerine “Rum diyarı” denen Anadolu’dan  götürdüğü 30 bin sanat erbabı kişiyi Şeyh Ali’ye bağışlar; bu kişilerin sayısı için Walter Hınz 30 bin, Oktay Efendiyev de, 40 bin diyor.

Şeyh Ali, Timur’un bağışladığı bu kişileri Erdebil kentinin kenarında “Rumlu” adı verilen bir bölgeye yerleştirir.

Timur’un, Erdebil şeyhi Ali’ye bağışladığı bu kişiler, Safevi Dergahının dervişlerince eğitilerek, tekrar geldikleri yerlere gönderililirler; böylece Anadolu’da Safevi Dergahının militan bir taraftar kitlesi oluşur. Eskilerin tabiriyle buraya “mim koymak” gerekir.

Safevi Dergahında eğitilip, memleketlerine gönderilen bu kişiler, çocuklarını, torunlarını da eğitilmesi için Safevi dergahına gönderirler. Safevi Devleti kurulunca, bu kişiler etraflarında olan, etkiledikleri kitleyi de yanlarına alarak, buradaki çifti, çubuğu, düğünü bozup, Safevi Devletine göçerler; buna “Şaha gitmek” denir. O tarihi süreçte “Şaha gitmek” böylesine yaşanılan somut bir olguyu anlatır. Pir Sultanın şiirlerin de yansıtılan, “bende bu yayladan Şaha giderim” teması bunu anlatır. Örneğin, 1511 yılında Etrafına topladığı 30 bin kişilik bir kitleyle Şaha gidişin öncülüğünü yapan, Şah Kulu “isyanının” Önderi olan Şah Kulu, Erdebil Dergahında eğitim gören Hasan Halife’nin oğlu ya da torunudur; diyalektiğin bir kuralı, her şey birbiri ile ilişkilidir der ya, Anadolu’da yaşanan bütün bunlar da bir biri ile ilişkilidir.

8- Akkoyunlu devletin de Kara Yülük Osman Bey ölünce yerine oğlu Yarali sultan olur.

Yaralı ölünce,  taht kavgası çıkar, bu taht kavgasını 1453’te, Uzun Hasan (1423 - 1478) Kazanarak Diyarbekriyye hakim olur; bu yüzden Uzun Hasan’a küçük Fatih, aynı yıl İstanbul’u alan Mehmet’e de büyük Fatih denir.

9- Uzak görüşlü bir devlet adamı olan Uzun Hasan, Anadolu’da ki, Safevi taraftarlarını kazanıp, yanına çekmek için, Safevi Şeyhi Cüneyd’i Akkoyunlu ülkesinin başşehri olan Amed’e (Diyarbekriyye) davet eder.

Uzun Hasan, yanına aldığı Safevi Şeyhi Cüneyd’i bacısı ile evlendirir; bu evlilikten şey Haydar (1459 Diyarbakır - Ölümü 1488) dünyaya gelir.

Şeyh Haydar, doğmadan evvel Şeyh Cüneyd bir savaşta ölür.

Şeyh Cüneyd’in oğlu Şeyh Haydar, dayısı Uzun Hasan’ın himayesinde büyür.

Şeyh Haydar büyüyüp, evlenme çağına gelince, Uzun Hasan, bacısının da oğlu olan Şeyh Haydar’ı kızıyla evlendirir.

Uzun Hasan’ın kızı ile Şeyh Haydar’ın evliliğinden üç oğlan iki kız çocuk dünyaya gelir. Şeyh Haydarın büyük oğlunun adına Uzun Hasan’ın babasının adı olan “Yaralı” verilir. Ortanca oğluna İsmail, küçük oğluna da İbrahim (İbrahim Mirza) adı verilir.

Şiirlerinde “Hatayi mahlasını” kullanan, Safevi Devletini kuran, Şah İsmail, Uzun Hasan’ın Torunu, Şeyh Haydar’ın oğlu olan bu İsmail’dir.

10- Uzun Hasan döneminde Akkoyunlu Devleti Amed’den, Herat’a kadar uzanan Kocaman bir devlet olur; başşehrini Amed’den (bu günkü Diyarbakır’dan) Tebriz’e taşır.

11- Uzun Hasan 1478’de ölünce oğulları arasında taht kavgası çıkar; Uzun Hasan’ın oğulları adeta birbirini yiyip bitirdiği için koça Akkoyunlu İmparatorluğu dağılmanın eşiğine gelir.

İşte bu süreçte Akkoyunlu Devletinde etkin Olan 26 Oymak,  Erzincan’ın Sarı Yayla beldesinde bir kurultay düzenlerler. Bu Kurultayda Uzun Hasan’ın oğullarından umudunu kesen oymaklar, Uzun Hasan’ın Kızının oğlu, bacısının da torunu olan, Safevi Dergahının varisi Şah İsmail’i (1487 - 1524) başlarına geçirerek Safevi Devletini kurarlar; bu anlamda Safevi Devleti Akkoyunlu devletimin devamıdır; Akkoyunlu Devletinin toprağında kurulur. Bu konuda, Safevi Devletinin İspanyaya elçi olarak gönderdiği, Avrupa’da “Don Juan” diye bilinen Oruç Beyin, 1604’te yayımladığı “Şah İsmail Safevi Tarihi” adlı eser önemli bilgiler verir.

12- Nasıl ki, Otlukbeli Savaşında, Akkoyunlu Devleti ile Osmanlı Devleti savaşmışsa, Çaldıran savaşında da Safevi Devleti ile Osmanlı Devleti savaşmıştır; bu savaşlar din, iman savaşı değil özünde  bir egemenlik  Savaşıdır.

13- Timur ile Osmanlı Devletinin savaşında, Türkmen beylerinin taraftarları olan Türkmen askerler,  savaş anında, Osmanlının safından Türkmen beylerinin desteklediği Timur’un safına geçtikleri için 1402’deki Ankara Savaşını Türkmenler sayesinde Timur kazanmıştı. Bu anlamda Çaldıran Savaşı, Ankara Savaşının hem intikamı hem de rövanşıdır;  Ankara Savaşında Türkmenlere yenilen Osmanlı, Çaldıran Savaşı öncesi Şah İsmail’in Safevi Devletini destekleme ihtimali olan Kızılbaşları defterlere kaydettirip, onların defterini dürüp, Kürt Beyleri ile de ittifak yaparak Safevi Türkmen devletine saldırır.

14- Yavuz (1470 - 1520), İnanç olarak Alevi katledecek olsaydı önce Osmanlı Ordusundaki

Alevileri, Örneğin Yeni Çerileri katletmesi gerekirdi, Yavuz inanç için değil kendisine karşı olan Kızılbaş Türkmenleri katletti; o dönem Kızılbaş demek Türkmen demekti zaten.

15- Uzun Hasan’ın hem bacısının oğlu, hemde Damadı olan, Şah İsmail’in babası Şeyh Haydar, taraftarlılarına 12 dilimli “Tacı Haydar” yani “Haydari Taç” giydirdiği için, bu kesime “Kızılbaşlar” deniyordu, bunlar genellikle Türkmen tayfalardan oluşuyordu.

16- Çaldıran Savaşı bir gün sürdü , 23 Ağustos 1514.

Bir günün sonunda, akşam olup, karanlık çökünce, Şah İsmaillin komuta edip, yönettiği Kızılbaş Safevi Ordusu Çaldıran ovasını terk etti, Osmanlı Ordusu’nda Kızılbaş Ordusunun peşinden gidip, onları takip etmedi.

Safeviler’in bir savaş taktiği, bir savaş hilesi olarak, kaçar gibi yapıp, peşlerinden gelenlerin arkasını kesip, onları imha ettiğini bilen Osmanlı Ordusu Kızılbaş Ordusunun peşinden gitmedi. Bundan dolayı Çaldıran savaşında yenme yenilme yoktur, bir gün boyunca süren dehşetli bir savaş olmuştur, hepsi bu.

Şah İsmail’in ordusunda, başında Şah İsmail’in eşi Taçlı Begüm Hatun’un bulunduğu kadınlardan oluşan askeri bir bölük (birlik) vardır. Osmanlı propagandistleri Çaldıran Savaşında savaşan, komutan Taçlı Hatun’un esir alındığı yalanı yaymışlardır ama tarih bu yalanı reddetmiştir; gerçekler inatçıdır er ya da geç kendini gösterip, kabul ettirir. Gerçi savaşa giren kişi, esir de düşmüş olabilir ama Taçlu Hatın esir düşmemiştir.  Taçlu Hatun’un, eşi Şah İsmail 1524’de ölünce, oğlu Tahmas’ı tahta geçirip, bir törenle balına taç giydirdiği bilinmektedir. 

17- Çaldıran Savaşından sonra, bölgeye egemen olan Osmanlı Devleti, nasıl ki Timur o bölgeye egemen olunca, o bölgeyi kendini destekleyen Akkoyunlu Türkmenlerine verdiyse, Yavuz da o bölgedeki Kızılbaş Türkmenleri sürer, yerine Musul’un güneyindeki tarihi Kürdistan’dan, Kürt beylerini getirir; Osmanlının Kürdistan bölgesinde, Kürt ağalarının geniş topraklara sahip olmasının temel nedeni Yavuzdur. Yavuz bu bölgeye egemen olunca, bu bölgedeki Kızılbaş Türkmenleri sürüp, onların yerini, yurdunu Kürt beylerine vermiştir. Osmanlıda Kürdistan eyaleti özerk yapıda bir bölgedir. Kürt Beylerinin, -mesela Bedirhan Beyin- kendi askeri birlikleri vardır, vergiyi de kendi adamları toplarlardı; bu dönemde bazı Türkmen oymak’ları, dini de, dilini de değiştirirler.

Yavuz’un şerrinden kaçanlar Safevi Devletine gidip, oraya sığınmışlar.  Safevi Devleti, Yavuzun şerrinden kaçıp, ülkesine sığınanları Horasan’da sorun yaşadığı Özbeklerle sınır boylarına yerleştirmiş; bunların bir kısmı daha sonra Horasan bölgesinden tekrar Anadolu’ya gelmişlerdir.

18- Şah İsmail, Kızılbaş’tır; Kızılbaşlar Şii değil, Alevilerdirler.

Şah İsmail, “Enel Hak” der,  “Yer yoğuken gök yoğuken bu cihanda varı idim” der; Şah İsmail’in bu sözleri Şiiliğe aykırı Kızılbaş  -Alevi tezleridir; Şah İsmail’e Alevi değil diyenler, “gaflet, delalet ve hatta hiyanet” içinde olan kimselerdir.

Bu konuları kısmen Çelebiler Zamanı kitabımda yazdım.

Özet olarak demek istediğim şu: Timur es geçilerek, ne “Alevi Tarihi”, ne  “Safevi Tarihi”, ne de “Anadolu Tarihi” anlatılamaz.

Timur’un Anadolu Tarihinde  kalıcı etkileri olmuştur, bunlar bilinmelidir, bunlar bilinmeden Anadolu tarihi anlaşılamaz; bunları “Anadolu tarihinin gizlenen yanı” ile “Çelebiler Zamanı” adlı kitabımda kısaca yazdım.

Bu düşüncelerimin bilinmesini bunlar üzerinden muhabbet etmeyi isterim .

Aşk ile

23 Kasım 2020

Rıza Aydın - Kaymak Köyü

*

Sözlerimi Şah İsmail Hatayi’nin bir deyişi ile balla kesiyorum:

*

Yer yoh iken gök yoh iken tâ ezelden var idim

Gevherin yekdânesinden ileri pergâr idim

Gevheri âb eyledim dutdı cihanı ser be ser

Yeri göği arş ü kürsi Yaradan Settar idim

Kâh Hüseyin’len bile postımı soy di kadılar

Kâh o Mansur donma girdim “Enel Hakk” dâr idim

Girdim âdem cismine kimse ne bilmez sırrımı

Men o Beytullâh içinde tâ ezelden var idim

Onsekiz min âleme men gerdiş ile gelmişem

Ol sebebden Hakk ile serdar idim serdâr idim

Dünyasından meh anın sırrın bilürdim ol menem

Deryanın altındaki sac kızdıran al nâr idim

Men Hatayi’yem Hakk’ı Hakk tanımişem bîgümân

Ânın içün ol yaratdı men ana derkâr idim

*

https://youtu.be/HHpfPRJEEI0