İBN-İ HALDUN'UN GÖZÜYLE TOPLUM ve MADDE

Madde ve  toplum  arasındaki yabancılaşma büyüdükçe, toplumların ‘’tefeci-tüccar’’  uygarlığı içinde ve imparatorlukların baskısı altında ‘tek tanrıyı var etmesi, toplum kanunlarının sınıflı yapısını izah eden önemli bir tarihsel süreçtir. Kapitalist modern çağımızda toplumların devletlerin sömürüsü altında ezilmesi, sınıflı uygarlık sürecinin kaçınılmaz sonuçlarından biridir. Tarihte bu yüzden  medeniyetlerin barbar akınlarıyla yıkılması kaçınılmaz olmuştur. Medeniyetlerin yıkılması bir devrim niteliği taşısada,  yıkılan uygarlıklar yeni sömürge medeniyetlerinin kurulması karşısında kurtuluşa reçete olacak bir devrim özelliği taşımamıştır. Bu yüzden tarihcil devrim ve sosyal devrim ayrımını çok iyi şekilde tahlil etmemiz gerekmektedir.   Tarihcil devrim içerik olarak:  Medeniyet içerisinde yaşayan toplumlar tarafından değil, medeniyet dışında yaşayan, barbar insanların saldırıları sonucu gerçekleşmiştir. Sosyal devrim ise: Aynı toplum içinde bir sosyal sınıfın, ötekini

ortadan kaldırması sonucu oluşmuştur. Ezilen sınıfın sosyalist devrim karakterini taşıyan sosyal devrim savaşı, ezilen toplumların kurtuluş umudu ve eşit komünal dünyanın kurulması için gerçekleştirilen asıl devrimdir. Nesnel anlamda medeniyetlerin kuruluşu ve yıkılışı, ezilen toplum tarafından sömürülerek yaşanıldığında, insanüstü dünyanın ilerleyiş kanunları her zaman sınıf problemini doğurmaya ve yaşatmaya devam etmiştir. Yaşanılmış savaşları tüm boyutlarıyla incelediğimizde Marks’ın şu sözüyle yüzleşmekten kendimizi alıkoyamıyoruz: ‘’Mesele insanların söylediklerinden, hayal ettiklerinden, tasavvur ettiklerinden değil;  gerçek ve faal insandan hareket edip, gerçek hayat süreçlerini temel alarak, bunların ideolojik yansımalarının ve yankılarının gelişimini göstermek suretiyle elle tutlur canlı insana varmaktır.’’  İnsanın toplumsal varoluşu  onun kişiliğini,  toplumsal bütünlükle birlikte kazandığı hayata bakış açısını şekillendirmektedir.  Özümsenen  bu kişiliğin toplumsal üretime göre beden bulacağını; 

günlük hayatımızda sergilediğimiz  tavır ve davranışlar  bizlere çok iyi bir şekilde açıklamaktadır.  Maddenin, içinde bulunulan doğal koşullara göre toplumlara yön vermesi ve yaşam içeriklerini belirlemesi; toplumların yaşam biçimleriyle doğrudan alakalıdır. Üretim güçlerinin gelişim seviyesi ve üretim ilişkilerinin hangi sistemle yaşandığı, toplumların konumunu ve refah seviyesini  olduğu gibi gösterir. Örneğin, Ortaçağda feodal üretim tarzı köleleri kamçılarla çalıştırmıştır. Zamanla üretici güçlerin ilerleyip, özel mülkiyeti biraz daha yaygınlaştırmasıyla, kamçılara başkaldıran köleleri çalıştırmak için, onlara biraz toprak veren feodal yönetim, köleleri topraklı serf’ler (köleler) yapmıştır. Netice itibarıyla kölelik sistemi varlığını üretim süreci içinde kılık değiştirerek  göstermeye devam etmiştir. Maddenin, yaşam koşullarını üretim sürecine girerek belirlemesi ve toplumların madde ile içinde bulundukları coğrafyanın atmosferine ve şartlarına göre kişilik kazanmaları; ‘’İbn-i Haldun’’un  ‘’Mukaddime’’

isimli eserinde çok iyi bir şekilde kaleme alınmıştır. ‘’İbn-i Haldun,’’  Mukaddime’’ adlı eserinde bu  gerçeği bilimsel olarak şöyle ifade etmiştir: "Havanın (iklimin) insan ahlakı üzerindeki tesirini anlatırken, Sudan halkını örnek vermiştir. Sudan halkını tanımlarken sıcak iklimin onları gevşettiğini ve zevklerine çok düşkün olduklarını yazmıştır. Hafifliğin, aceleciliğin, zevk ve keyfe fazla düşkün olmanın umumiyetle sudanlıların, zencilerin, karakterlerinden ve huylarından olduğunu görmüşüzdür, demektedir. Bunların her nağmeye ve çalgıya göre raks etmeye (dans etmeye) düşkün olduklarını ve her yerde ahmak olmakla nitelendirildiklerini söylemektedir. Yine İbn-i Haldun'un gözlemlerini göre: Hararet, sıcak iklimde yaşayan sudanlıların, zencilerin yapılarına ve oluşumlarının özüne işlemiştir. Nefislerindeki hararet de, beden ve iklimlerindeki hararet oranındadır."  İbn-i Haldun, insanların toplumsal birer varlık olduklarını belirterek, yaşamlarını sürdürebilmeleri için birbirleriyle yardımlaşmak, tehlikelere karşı

birbirlerini korumak, kısaca sosyo-ekonomik sorunlarını çözebilmek için bir araya gelmelerinin bir zorunluluk olduğunu ileri sürmüştür." İbn-i Haldun'a göre, insan doğa karşısında yalnızdır. Sırf bu yalnızlığını gidermek için bile olsa insan, insana ihtiyaç duyar. Kendisine durmadan bir hemcins arar. Çünkü insan, diğer varlıklardan çok farklı bir şekilde yaratılmıştır. Kaldı ki, insanın fizyolojik ihtiyaçları onu bir topluluk oluşturmaya itmektedir. Ayrıca doğanın acımasızlığı da insanı insana bağlanmayı zorunlu kılar. Bütün bunlardan başka, İbn-i Haldun insanın insana karşı olan bir düşmanlığı vardır der. İnsan yalnız başına bu sorunları çözse bile, hiçbir zaman bu düşmanlık sorununu çözemeyecek, bunun için de insanın daima kendisine bir dost arayacağı vurgusunu yapar. Tüm bu açıklamalardan şu sonucu çıkartmak mümkündür: Toplumlar, insanların ekonomik ihtiyaçlarını karşılama ve doğal tehlikelere karşı koyma hususunda, yardımlaşmalarından ötürü doğar. İbn-i Haldun, her göçebe toplumun

zamanla gelişme göstererek toprağa yerleşeceğini, bunun nedeninin ise göçebe toplumların güç ve servet kazandıkça, yerleşik bir hayat sürme isteklerinin artması olduğunu söylemektedir. İbn-i Haldun'a göre; "göçebe toplumlar yavaş yavaş kasaba ve şehirlere yerleşirler." Bunun sonucu olarak devlet aşaması ortaya çıkar. Devlet aşamasında otorite, insanları dış tehlikelere karşı koruduğundan, insanlar askerlikten ve güvensizlik ortamının doğurduğu yaşam tarzından vazgeçerek;  sanat, edebiyat, mimarlık gibi kültürel konularla ilgilenmeye başlarlar. Böylece yerleşik hayatta insanlar kendi zevk ve rahatlarını düşünerek egoist olurlar ve cesaretlerini kaybederler. Ayrıca otoritenin her alanda kendini hissettirmesi insanların bağımsızlık duygularını da yok eder.

  Yerleşik toplumların hukuki yapıları göçebe toplumlardan farklıdır. Her şeyden önce yerleşik toplumlarda asabiyet bağı zayıflamış, onun yerini "din bağı" ve "hükümdara sadakat bağı" almıştır. Dolayısıyla bu toplumlardaki hukuki yapı dini

kurallar ve hükümdarın koymuş olduğu kurallardan meydana gelir." İbn Haldun'un toplum kuramı incelendiğinde onun "tarihsel determinizm" anlayışıyla hareket ettiğini görmekteyiz. Tarihi seyir içerisindeki tüm toplumların "bedevi" yaşamdan "medeni" yaşam biçimine geçiş yaptıklarını, bunun kaçınılmaz genel bir kural olduğunu söylemekle determinist anlayışını İbn-i Haldun ortaya koymuştur.

İbn-I Haldun, Arapları yaşadıkları çöl ortamının atmosferine göre  ve bedevi yaşam tarzlarına göre, Arap insanlarının  karakterlerini şöyle analiz etmiştir: “Hırsız ve talan ruhludurlar, vahşidirler. Kaba ve haşindirler, ayak bastığı her yeri çöle ve harabeye çevirendirler. Hırsız ve yalancıdırlar ve başkalarına ait ne varsa her şeyi çalmak geleneğindedirler. Kanun ve hukuk duygusundan yoksundurlar. Kendi hasis çıkarlarından başka hiçbir düşüncesi olmayan bir yaratıktırlar. Bencildirler, toplum düzeni duygusundan yoksun ve anarşiye eğilimlidirler. Uygarlık düşmanıdırlar ve her gittiği yerde uygarlık söndürendirler.

Otoriteye bağlılık ve İktidara itaat alışkanlığından ve isteğinden yoksundurlar ve bundan dolayıdır ki beşer iradesi ürünü olan kanunlarla değil, fakat ancak gökten inme hükümler ve emirlerle, din emirleriyle ve korkutucu eliyle yönetilebilir niteliktedirler ve yine bundan dolayıdır ki akıl temeline oturtulmamış dini en ziyade kolaylıkla kabul eden bir millettirler."

  Tarihimizde yaşamış insanların coğrafi ve doğal şartları göz önüne alındığında, Mukaddime’den paylaşmış olduğum bu kesitler, konumuzla ilgili önemli ipuçları içermektedir. İnsanlık tarihimizi ve bugünümüzü esas itibarı ile ele alan madde ve düşünce konusu, yaşadığımız modern-kapitalist dünyada hâlâ gizemini korumaya devam etmektedir. Kapitalist sistemin; "madde mi düşünceyi biçimlendirir yoksa düşünce mi maddeyi biçimlendirir?" sorusuna yetersiz kalması; kapitalist sistemin doğasında kaynaklanmaktadır. Kapitalist düzen içinde toplumların materyalist mantığa sahip olmaması, toplumların tarihcil kanunları insan ve

madde bütünlüğünden yabancı bir şekilde yaşamasına neden olmaktadır. Bu nedenle toplumların modern kapitalist dünya sisteminde, egemen emperyalist güçlerin hakimiyeti altında ezilmeleri kaçınılmaz olmaktadır. İbn-i Haldun'unda gözlemlediği gibi; tarih, toplum ve maddenin diyalektik bir bütünlük içinde ayrılmazlığı, toplumların madde ile olan sonsuz birlikteliğini göstermektedir.

(HEYBET  AKDOĞAN)